Schilders uit de 16 de eeuw:

Joachim Beuckelaer en Pieter Aertsen (1508-1575)

Schilder-kunstenaars en schrijvers wilden in de 16de eeuw hun publiek vermaken. Dat moest op een hele speciale manier gebeuren zodat ze geen last kregen met de burgerlijke en religieuze censuur.

Zij hadden daarvoor hun eigen tekens en verwijzingen. In de 16de eeuw was die, voor ons ongewone, taal vanzelfsprekend. Ze werd onbewust doorgegeven in nieuwe culturele genres.

Verborgen verhaal.

Hun werk bood de gelegenheid om een prikkelend spelletje te spelen. Je moest een soort puzzel oplossen.

De meeste schilderijen dienden niet alleen als wanddecoratie. Ze waren ook kunstzinnig én ze vermaakten familie en vrienden op een ietsie-pietsie gewaagde manier. Zij beeldden dezelfde seksuele belangstelling uit, die het gewone volk verwoordde in dramatische voorstellingen en rituelen. Alleen, je moest er even mee bezig zijn voor je doorhad waarover het eigenlijk ging. De pikante details waren in hoekjes en kantjes van het schilderij iets duidelijker. Hoewel het hoofdtafereel ook heel wat te vertellen had. Mannelijke leden van het selecte gezelschap vonden het een interessant tijdverdrijf om de erotische raadsels op het schilderij op te lossen.

Oplossingen.

In die schilderijen vond je  een associatie van de boerenstand met de vruchtbaarheid van het land. De nadruk ligt vaak op de sociale potentie en voortplanting. Het gaat niet alleen om seksuele bevrediging. De gevolgen van de bevruchting zijn van belang. Zowel bij de mensen als in de natuur.

Neem nu bijvoorbeeld een kool. Die vind je regelmatig terug op schilderijen uit die periode. De kool staat dan symbool voor de vrouwelijke natuur en benadrukt niet de seksuele activiteit op zich. Bij de kool zien we een entourage van wortels en rapen die de mannelijkheid symboliseren. Er zijn vroeger heel wat kinderen uit een kool op de wereld gekomen.

Al de gaven van het land symboliseerden 'overvloed'.

De Antwerpenaars bijvoorbeeld waren apetrots op de weelde en de verscheidenheid van groenten, vruchten en mensen die binnen de stadsmuren te zien en te koop waren. 'Bevrucht' was in die tijd een woord dat ze algemeen gebruikten voor 'zwanger'. In de 16de eeuw bestond er waarschijnlijk een meer letterlijke associatie tussen vruchten en vruchtbaarheid.

Ook de boeren en boerinnen beschouwden ze als een product van het land. Soms wilden de adellijke dames en heren wel eens een keertje in een boerenplunje kruipen en een andere rol spelen. Als ze maar op tijd terug naar hun kasteel of stad konden, bleef het gezellig. De stadsmensen verkneukelden zich in de satirische behandeling van de plattelandsseksualiteit. Het prikkelde hen, maar meteen dachten ze dat zij toch heel wat meer geciviliseerd waren.

Langs de andere kant waren de boerenmensen ook aangename tekenen van zekerheid en welvaart. Ze brachten producten van het land op de markt die voor die welvaart zorgden. Zo werd de vertrouwde wereldorde verzekerd. De landelijke seksualiteit van de boerenmensen werd vaak verbonden met de vruchtbaarheid van het land.

Kritiek.

Soms verhulden de schilderijen ook kritiek.

Zo had je bijvoorbeeld 'de onverzadigbare, vrouwelijke geslachtsdrift'. Daar moesten de mannen aan ten onder gaan.

De vrouwen verloochenden hun plaats af en toe wel eens in de maatschappij, door een broek te dragen. In de 16de eeuw vind je zowel in de schilderkunst als in de literatuur broekdragende vrouwen. Vaak staat er dan nog rozemarijn in de tuin. Dan is er geen twijfel meer mogelijk. Hier ligt de man onder de slof.

Soms trouwde een veel oudere man met een jonge deerne. Daar waren de dorpsbewoners niet altijd mee opgezet. Zulke relaties beschouwde men als improductief. De jonge gasten zagen een plaatselijke schone in verkeerde handen verdwijnen, terwijl ze zelf veel liever de bruidegom waren geweest. Dan werd ook duchtig de spot gedreven met het koppel. Meestal ging dat op de tonen van ketelmuziek.

Visueel suggestieve symboliek op een schilderij:

Als je bijvoorbeeld een boerenpaar op een schilderij zag afgebeeld, moest je goed op de omringende zaken letten. Stonden er vogels bij dan insinueerde dat 'vogelen', euh … vrijen dus. Eieren symboliseerden de mannelijke potentie. De eierdans bijvoorbeeld was een populaire dans bij de 16de-eeuwse boeren. Deze dans komt vaak terug op schilderijen. Hij is een uitvloeisel van oude heidense vruchtbaarheidsrituelen. Op de grond stond een cirkel. Nu was het de bedoeling om de eieren door de trillingen van de dans, ongebroken in die cirkel te krijgen. De beurs en messenhouder van de man hangen suggestief in zijn schoot. Heeft de vrouw een kool vast, dan symboliseert dat haar vrouwelijke zijn.

Op de grond verspreide oester- en mosselschelpen duidden op losbandigheid.

Mossels symboliseerden de vulva en suggereerden seksuele betrekkingen. Soms werd deze gedachte nog bevestigd door een hark die met haar steel naar boven wijst in de omgeving van de afgebeelde vrouw.

Stond er vlees op het schilderij afgebeeld, dan symboliseerde dat de verleiding van het vlees. En dat was in strijd met de leer van Christus. Daarom stond er meestal wel ergens een Christusfiguur in een klein hoekje het ware geloof te verkondigen.

Een geslacht varken of rund stond vermanend symbool voor vrekkigheid. Als je je vet wilde opstapelen, moest je dat bij je dood toch afstaan.

Symboliek van 16de-eeuwse groenten.

Alium-soorten:

Hoewel niemand de waardevolle stoffen in uien of look zal betwisten, had Ovidius toch een raad voor dolende minnezoekers. Hij zegt: "Uien zijn een verweer tegen de liefde." Waarschijnlijk vindt hij de uien- of lookgeurtjes allesbehalve, zeker tijdens de liefde.

De Romeinen gebruikten uien en look nochtans als culinaire stimulans in hun omslachtige, copieuze maaltijden.

Erasmus zegt zelfs: "Bulbi provocant libidinem," wat zoveel wil zeggen als: uien wekken de geslachtsdrift op.

Vader Cats ten slotte heeft een prachtig gedicht geschreven over het pellen van uien in zijn ’sinnen en minnebeelden’. Alles gaat goed met de uien en de liefde zolang je omzichtig tewerk gaat. Word je roekeloos en ga te ruw van stapel dan komen er tranen en leed van.

Jacob Cats (Rotterdam 1627).

Cats begint te publiceren vanaf zijn 40ste op een ogenblik dat de 16de-eeuwse openhartigheid tegenover het naakt begint te verdwijnen.

Het volgende emblema gaat over onteerde maagdelijkheid.

NB Acteon of Aktaion is een mythologische figuur die de godin Diana naakt zag en daarom in een hert veranderde. Daarna werd hij door zijn eigen honden verscheurd.

Ui

Wordt dit gewas ontkleed,
Al wasset lief so worttet leet!
Vermijt u, domme jeught, ajuin te willen schellen,
Of, siet! u treurigh oogh sal van de tranen swellen.
Maer sooje met de vrucht wilt speelen sonder leet,
Soo raectse sachtjens aen,
en laat het ding gekleed.
Ghij meugt u, jongh gesel,
ter eeren wel vermaken,
Maer pleeght geen ander min als door eerbiedig  raken:
'T is noch al, soo het plach.
Acteon naect verdriet,
Indien hij sonder kleet de jonge nymphen siet.'

Artisjokken:

Dodoens zegt het volgende over dit familielid van de distel: "Die bollen, voor spijse ingenomen, verwecken ende maeken lust tot bijslaap maar ... als sij rouw ghegethen worden sonderlinghe als zij oudt sijn soo zijn se quaet om verteren ...”

Bonen:

Egyptische priesters mochten in de oudheid geen bonen eten. Die groente prikkelde de zinnen, zo werd gezegd ...

Erwten:

Peulerwten worden in die tijd ook met liefde geassocieerd. Deze culinaire zachte lekkernij vergelijken ze met de liefdeslust. Zo vind je bijvoorbeeld de volgende spreuk onder een tekening van peulerwten: "Groene peulen en jonge vrouwen zijn een zachte spijse om te verdouwen".

Kalebas: Kauwoerde

Mander beschrijft de kalebas als symbool van gezondheid: "Couwoerde beteykent ghesontheyt. d'Oude Grieken hadden de gewoonte te segghen: Alsoo ghesont als een Couwoerde.” De kalebassen groeien dan ook dat het een lieve lust is. Vooral de pompoenen voeren wat de groei betreft een huzarenstukje op. Ze hangen een tijdje als ukkepukvruchtbeginsel aan de plant en worden in een mum van tijd reuzegroot.

Vader Cats zag de kalebassen dan ook als een zinnebeeld van liefdesverlangen dat uitgroeit tot een alles overheersende passie. Anders gezegd: "Sensim amor sensus occupat (allengs beheerst de liefde onze zinnen).

In Cats 'Sinne-en minnebeelden' zie je een grote kalebas. Waarschijnlijk heeft een verliefde snaak zijn liefde willen uiten met een minigraffito in de kalebas. In 't begin was er niet veel te zien maar naarmate de kalebas groeit wordt zijn liefdesuiting ook groter. Uiteindelijk werd het een jaap van een tekst.

Rapen:

Een onbekende auteur schrijft: "Daer zijn spijsen die dat sperma vermeerderen als rapen ..."

De raap vind je vaak terug op markttaferelen. Ze heeft de betekenis van een afrodisiacum. Waarschijnlijk om haar fallische vorm en niet zo zeer om de libidoversterkende stoffen in de raap.

Sla: Lattouwe (kropsla)

Sla staat voor een libido-temmer. Dat laat Dodoens verstaan in de volgende woorden: "Lattouwe (sonderlinghe als sy rouw met azijn gegheten wordt) doet wel ende gherustelick slapen ..."

Gherustelick slapen is het tegenovergestelde van ’bijslaap’.

De auteur van ’Der vrouwen natuere ende complexie’ beaamt dit standpunt want hij beweert: "Sommige spijsen zijn goet om reynicheyt ende suverheit te houden." Hiermee bedoelt hij ook de latuwe.

En dan nog iets: de latuwe moet op tijd gebruikt worden, want anders is de sla verslenst voor je van zijn weldaden kon proeven.

Als je dat uit het oog verliest: "Crijght sij bloemen ende saet ende dan es sy niet bequaem om eten."

Wortels:

Dodoens, een botanicus uit de 16de eeuw, vertelt het volgende over deze groente: "Dat die wortelen van Peen ende sonderlinge van den wilden in alle manieren ingenomen ... verwecken den lust tot bijslaap. Ende daer om seyt orpheus dat deze wortelen kracht hebben van liefde makene.”

Datzelfde verhaal vind je terug bij de pastinaak en de rapen.

Daniëlle Houbrechts

www.kruidjes.be 

Daniëlle Houbrechts

^Naar het begin van deze pagina