Beschrijvingen van planten

• Zie ook Overzicht van deze plant: Toverhazelaar - Hamamelis virginiana (G.van Elteren

   De bloemen van de Amerikaanse of Virginische Toverhazelaar kunnen je niet ontgaan. De Amerikaanse indianen geloofden dat de 'Grote Geest' deze bloemen zo opvallend groot en geel had gemaakt om de aandacht van de mensen te trekken. Daardoor zouden zij dan op het idee komen gebruik te maken van de bijzondere eigenschappen van deze struik. En inderdaad, de indianen experimenteerden er lustig op los met alle mogelijke delen van de plant. Ze ontdekten dat de drankjes en extracten het beste werkten als de plant volledig in bloei stond en het koude weer van de herfst het sap uit het hout zo veel mogelijk had teruggedreven in de wortels. Ze kookten de bladeren, schors en twijgen tot een bijzonder toverdrankje waarmee ze diarree, bloedingen, brandwonden en zwellingen te lijf gingen.

   Deze 'Gave van de Grote Geest' werd al spoedig ook geliefd bij de kolonisten van de Nieuwe Wereld. Zij verdreven hun spierpijn door armen en benen ermee in te wrijven. Het verlichtte ook bij insectenbeten, het voorkwam infecties bij snijwonden en was behulpzaam bij het overwinnen van de verschrikkingen van het westen: muskieten, zonnebrand en de schrale wind. Voor de indianen, niet voor de kolonisten, had de Toverhazelaar ook een rituele betekenis. De Menominee-stam bijvoorbeeld gebruikte de donkerglanzende zaden van de boom als heilige kralen in ceremonies voor genezing van de zieken.

Gouden Schat

   Minder religieus was het gebruik van de Iroquois-indianen om thee te trekken van de bladeren en die flink zoet te maken met het sap van de Esdoorn. Door het hoge gehalte aan looistoffen, met name de tanninen, was dit een favoriet drankje om mee te gorgelen bij keelpijn. Ook legden ze bladeren op verwondingen en verstuikte ledematen. Eerst waren die dan met zo heet mogelijk water overgoten om vervolgens direct op de zwellingen te worden gelegd. Samen met de hitte deed het blad zijn heilzame werk.

   Door de goede verhalen van de kolonisten werd de Toverhazelaar al spoedig een geliefde plant bij een breed publiek. Mannen gebruikten extracten als aftershave vanwege de verzachtende en genezende werking bij kleine huidwondjes, vrouwen reinigden hun gezicht met hamamelismelk, dat ook nog een lekker geurtje bezat. Verder meende men dat de Toverhazelaar hielp bij het tegengaan van overvloedige bloedingen bij de menstruatie. Zodoende werd de Toverhazelaar een populair genees- en verzorgingsmiddel en daar maakte de Amerikaanse ondernemer Theron Pond handig gebruik van. Rond 1900 bracht hij samen met de Oneida-indianen een aantal traditionele middelen op de Europese markt onder de naam 'Gouden Schat'. Pond bracht zijn handelskennis in en de indianen hun natuurgeneeskundige inzicht en dat leverde beiden voordeel op. Zo vond de Hamamelis zijn weg naar de Oude Wereld.

Windbestuiver

   De Toverhazelaar komt oorspronkelijk uit het oosten van de Verenigde Staten en Canada. Daar leeft hij als ondergroeier in vochtige bossen en op hellingen waar water kan stromen, want de struik is een uitgesproken liefhebber van vocht. Staat hij een tijdje droog, dan gaat het snel bergafwaarts met de struik. Vandaar dat hij het in Nederland goed doet in de uiterwaarden van de grote rivieren. Ondanks al dat vocht is de Toverhazelaar geen snelle groeier, want hij doet er vele jaren over om uit te groeien tot een flinke struik, die bij ons niet hoger dan zo'n vier meter wordt. Maar in zijn land van herkomst kan hij als boom wel een hoogte van negen meter bereiken.

   In de late herfst (van oktober tot december), als de temperatuur sterk daalt, opent de Toverhazelaar zijn opvallend gele en geurende bloemen, waarvan de vier kroonbladeren slank en kronkelig naar buiten hangen. De bloem lijkt wel op een grote spin die op de tak zit te rusten. De gele kleur is een opvallende verschijning in een seizoen dat juist veel kleur verliest en het is lastig te begrijpen waarom een plant juist in de koude wil bloeien. Toch hebben biologen daar wel een verklaring voor, die samenhangt met de wilde standplaatsen in de Amerikaanse bossen. De Toverhazelaar behoort namelijk tot een familie, de Hamamelidaceae, die zeer vroeg in de evolutie van de plantenwereld is ontstaan. In die periode waren er nog weinig insecten om de bestuiving van de bloemen te verzorgen en de Toverhazelaar werd een windbestuiver. Maar als een windbestuiver bloeit in de zomer en midden in een groot bos leeft, dan is er weinig wind en dus weinig bestuiving. Veel handiger is het om dan te bloeien als de omringende bomen nog geen blad dragen en dat is in de winter. Dan gieren de winden door de bossen en kan de Toverhazelaar makkelijk bestoven worden.

Knallende vruchten

   De bloemen beschermen zich tegen al te zware vorst door zich in te krullen. Zodra het weer iets zachter wordt, rollen ze zich dan weer uit. Na de bestuiving wacht de plant rustig het winterseizoen af en gaat pas in de lente werken aan de ontwikkeling van de vrucht en de zaden. Dan pas vindt ook de bevruchting plaats, want in de winter is er alleen maar sprake van bestuiving. De plant heeft dan het stuifmeel binnengehaald, maar stelt de bevruchting dus maanden lang uit. Een half jaar later, het is dan zomer, zijn de vruchten rijp. Die bestaan uit grote eivormige zaaddozen die in de verte op een eikel lijken en die bij rijping openspringen langs enkele naden. Het gevolg daarvan is een knappend geluid en twee zaden die een flink eind worden weggeslingerd: tot wel tien meter van de struik! Deze eigenschap heeft de Amerikanen ertoe gebracht de plant ook wel 'Snapping Hazel' te noemen, in goed Nederlands 'knalhazelaar'. De resten van de zaaddozen verkleuren langzaam van geel naar donkerbruin en blijven aan de plant zitten. Dat is vooral in de winter, naast de heldergele bloem, een fraai gezicht.

Zestig miljoen jaar geleden

Als winterbloeiende struik wordt de Toverhazelaar nogal eens verward met de Forsythia. Maar die bloeit aan het einde van de winter, terwijl de Toverhazelaar dat juist aan het begin doet. Let wel, dit geldt voor de Hamamelis virginiana, want er zijn ook andere Hamamelis-soorten die juist wel aan het einde van de winter bloeien, zoals de Aziatische soorten, o.a. de Japanse Toverhazelaar (Hamamelis japonica).

   Volgens onderzoekers heeft ook Europa in het verleden Toverhazelaars gekend, want in aardlagen zijn sporen gevonden van het stuifmeel. Daaruit blijkt dat zo'n zestig miljoen jaar geleden Europa van Frankrijk tot Spitsbergen bedekt is geweest met uitgestrekte velden van de Toverhazelaar. Daarvan is nog maar een zeer klein restje over, zoals op het Griekse eiland Rhodos. Daar groeien exemplaren die naar alle waarschijnlijkheid de wilde overblijvers zijn uit die periode.

Wichelroedes

   De twijgen van de Toverhazelaar, die bedekt zijn met een laagje ruwe en bruine haren, zijn zeer soepel en hebben een opvallende vorkachtige vertakking. Dankzij deze eigenschappen zijn deze twijgen al eeuwenlang geliefd om wichelroedes van te maken. De indianen gebruikten deze gevorkte takken om er water mee te zoeken in de bodem. Maar ook in ons land gebruiken de wichelroedelopers de Toverhazelaar voor het zoeken van wateraders.

   Als de twijgen van hun schors worden ontdaan blijken die van binnen rood te zijn gekleurd door de aanwezige tanninen ofwel looistoffen. Een dergelijke roodverkleuring komt ook voor bij de Ratanhia (Krameria triandra) in de schors van de wortel en die kleur ontstaat als afbraakproduct van de looistoffen.

   De zachte bladeren lijken op die van de Hazelaar (Corylus avellana), vandaar de overeenkomst in naam. Ze zijn kortgesteeld en zijn het breedst voorbij het midden, maar lopen niet uit in een brede punt zoals bij de gewone Hazelaar. Ook zijn de bladeren wat harder en taaier dan het zachte en zeer behaarde blad van de Hazelaar. De nerven lopen recht naar de bladrand die een gekartelde en licht golvende vorm heeft. Als in de herfst de bladeren geel verkleuren, komt de schoonheid van de struik pas echt tot leven. Direct na de bladval gaat de plant bloeien en dan neemt het frisse geel het over. Als de takken helemaal zijn bedekt met een zee van gele bloemen, brengt de plant een lichte en vrolijke stemming in de donkere periode van het jaar.

Kunstwerk

   De struik wortelt niet sterk in de grond - dat heeft hij in de beschermende omgeving van de Amerikaanse bossen ook niet nodig - en kan dus tot op hoge leeftijd nog makkelijk worden verplant. Bijvoorbeeld om hem als achtergrond te gebruiken in de tuin of als onderdeel van heggen en windhagen. Door de opgerichte takken laat de struik onderin veel ruimte vrij voor andere gewassen en dat is erg handig in een kleine tuin: bolgewassen of bodembedekkers kunnen heel goed onder de Hamamelis worden neergezet. Behalve de bijzondere bloeitijd en de kleur van de plant is de charme van de Toverhazelaar ook gelegen in de bijzonder open en onregelmatige structuur van de takken. Door de architectuur die zo ontstaat lijkt de plant wel een sierlijk kunstwerk in de tuin.

Heksenstruik

   Waar de naam Hamamelis vandaan komt is niet geheel duidelijk. Het woord zou een Griekse verwijzing kunnen zijn naar de gelijkenis met een appelboom of een mispel. Ook is het mogelijk dat de woorden 'hamatus' (hakig) en 'melum' (appel) iets met de plant van doen hebben. In ieder geval is duidelijk dat de naam 'virginiana' verwijst naar het land van herkomst. 'Tover' of 'heks' (in het Duits heet de plant Hexenhaselstrauch) kan zowel slaan op de magische wijze waarop de zaden worden weggeslingerd als op het merkwaardige tijdstip van de bloei in de winter. Of je zou de geneeskrachtige en cosmetische eigenschappen van de plant als tovenarij moeten beschouwen, maar dan zouden veel planten naar heks en tovenaars genoemd moeten worden...

   Tot slot: probeer de toverwerking van de plant eens zelf uit: Doe wat afkooksel van het blad op een watje en wrijf daarmee de pijnlijke bulten en stekende beten van muggen en andere insecten in. Volgens de indianen is dit een probaat middel hiertegen.

R. van der Hoeden bewerkte tekst uit Flora's Kus met toestemming van Weleda

^Naar het begin van deze pagina